II Symfonia, 1941–42
II Symfonia Romana Palestra powstawała w latach drugiej wojny światowej, w trudnym czasie okupacji. Jesienią 1940 roku kompozytor opuścił Warszawę, aby znaleźć schronienie u przyjaciół w Jędrzejowie. Tam właśnie pracował nad swymi kompozycjami, w tym również nad II Symfonią. Utwór ma klasyczną, czteroczęściową budowę: cz. I Allegro non troppo, cz. II Molto lento (quasi passacaglia), cz. III Scherzo. Vivace e molto feroce, cz. IV Molto lento – Allegretto giusto (fuga). Wyrazowo utwór nawiązuje jednak raczej do wzorców późnoromantycznych niż klasycznych, co uwidacznia się przede wszystkim w rozbudowanej formie oraz silnie pogłębionej ekspresji. Podstawę rozwoju muzycznej dramaturgii symfoniistanowią dwa mocno skontrastowane tematy, których ciągłe przetwarzanie i przeciwstawianie służy budowaniu napięć. Kompozytor zadbał o jedność tematyczną cyklu, wprowadzając te same tematy w początkowym allegrze sonatowym, jak i zamykającej całość, kunsztownej fudze. Jak podkreślił kompozytor, „antynomia tematyczna jest w tym wypadku jedynym budulcem formy symfonii” – i było to w zasadzie pożegnanie kompozytora z tego rodzaju modelem symfonii, jako że w kolejnych symfoniach Palester nie odnosił się już tak bezpośrednio do owego podstawowego dla epoki klasyczno-romantycznej wyznacznika budowy gatunku.
II Symfonia pozostaje świadectwem kształtowania się stylu indywidualnego kompozytora, stanowiąc niejako dowód na jego odejście od modeli neoklasycznych, poprzez pogłębianie ekspresji i rozbudowywanie elementów formalnych, w kierunku późniejszych rozwiązań formalno-wyrazowych opartych na dodekafonii. „W każdym razie – jak zauważył sam Palester – II Symfonia jest w moim dorobku bodaj pierwszą pozycją o wydźwięku bliskim ekspresjonizmowi, głównie na skutek dynamiki o ciągłej zmienności i dzięki wewnętrznemu dramatyzmowi muzyki.”
Prawykonanie II Symfonii Romana Palestra miało miejsce 1 września 1945 r. w Krakowie, podczas I Festiwalu Polskiej Muzyki Współczesnej. Orkiestrą Filharmonii Krakowskiej dyrygował Mieczysław Mierzejewski.
(bbl)